Alsmaar meer gevangenissen, alsmaar meer gedetineerden

De achteruitgang van onze sociale welvaartsstaat kan worden vastgesteld niet enkel door de verschillende maatregelen van sociale teruggang die de laatste 25 jaar door onze regeringen zijn genomen, en die terecht in twijfel zijn getrokken. Een ander teken van deze sociale afbraak is de de drastische stijging van de overbevolking in de gevangenissen. Wat verrassend is, is dat deze situatie niet deelmaakt van de beschouwingen van zowel de syndicaten als bewegingen zoals Hart Boven Hard, die weinig of geen aandacht aan deze kwestie besteden. Een sociale beweging die ook echt sociaal wil zijn moet ook het probleem van de gevangenissen aanpakken.

"New hope" par Adrien Sifre, sur Flickr

Enorme groei van het aantal gedetineerden

In 2009 werd het “Masterplan voor de gevangenissen” gelanceerd. België telde toen 10.320 gedetineerden in 33 gevangenissen, die eigenlijk maar voor 8.422 personen bedoeld waren. Deze getallen zijn een hoogtepunt in de geschiedenis van de Belgische gevangenissen. In 2012 waren er gemiddeld 11.330 gevangenen. De Raad van Europa geeft aan dat op 1 september 2013 er 12.697 gedetineerden waren in de Belgische gevangenissen [1]. Ter vergelijking, in 1980 telde België maar 5.176 gedetineerden.

Dit rapport maakt meerdere ontnuchterende vaststellingen over de situatie rondom de gevangenissen in België, zoals de volgende cijfers illustreren. Tussen 2003 en 2013 is de gevangenisbevolking gestegen met maar liefst 35,6 %. In 2010 bedroeg het opsluitingspercentage in België 93,5 op de 100.000, in 2013 is het 113,8. Op de 49 onderzochte landen, behoort België tot de 10 landen met een “acuut probleem van penitentiaire overbevolking”: de bevolkingsdichtheid in onze gevangenissen is opgelopen tot 134 gedetineerden per 100 plaatsen. Wat deze kwestie betreft scoren enkel 3 landen landen nog slechter dan België: Italië (148), Cyprus (138) en Hongarije (145). Het aantal gedetineerden die zijn veroordeeld tot straffen van 3 tot 10 jaar bedraagt 58,4 %. 20,2 % van de gedetineerden in onze gevangenissen zijn veroordeeld tot straffen van 10 jaar tot levenslang. In het klassement van de landen met de meeste strafrechtelijke vonnissen bevindt België zich op de 13de plaats. Tot slot zijn 43 % van de gedetineerden in ons land van buitenlandse origine.

Het waanzinnige bouwen van nieuwe gevangenissen

Als reactie op de groeiende gevangenisbevolking worden er sinds het begin van de jaren 90 regelmatig nieuwe gevangenissen gebouwd. De gevangenis van Brugge werd in 1991 gebouwd, de gevangenis van Andenne in 1997, de gevangenis van Itter in 2002 en de gevangenis van Hasselt in 2005. In 2005 zijn er in België 8133 cellen, tegen 5450 in 1980.

In april 2008 lanceert de regering een zowel structureel alsook industrieel plan, het “Masterplan 2008-2012 voor een gevangenisinfrastructuur in humane omstandigheden”. Dit plan voorziet de bouw van 1800 nieuwe plaatsen in zeven nieuwe gevangenissen tussen 2008 en 2012 en het vervangen van zes oude gevangenissen door nieuwe tussen 2013 en 2015. Op 14 december 2010, eveneens in het kader van dit plan, wordt door de ministerraad het volgende goedgekeurd: “De sterk verouderde Brusselse gevangenissen in Vorst, Sint-Gillis en Berkendael zullen tegen 2016 vervangen worden door één nieuwe inrichting in Haren”. Deze super-gevangenis zal een totale celcapaciteit van 1190 plaatsen hebben, m.a.w. 200 meer dan de drie oude gevangenissen bij elkaar.

Onder de regering-Di Rupo zijn er in zeven maanden vier nieuwe gevangenissen gekomen: Marche-en-Famenne in oktober 2013, Beveren in februari 2014, het psychiatrisch centrum van Gent in april 2014 en Leuze-en-Hainaut in mei 2014.

Het regeringsakkoord van oktober 2014 van de regering-Michel herbevestigt de uitvoering van het masterplan van haar voorgangers. Het laatste “Justitieplan” van maart 2015 van de nieuwe minister van Justitie kondigt het volgende aan: “de uitbreidingen en renovaties van de gevangenissen door de uitvoering van het Masterplan moeten worden voortgezet”. Speciale aandacht zal worden besteed aan “de prioritaire uitvoering van de projecten in Haren, Dendermonde en Merksplas. ”

De verbanning van buitenlandse gedetineerden

Een ander antwoord op het probleem van gevangenisoverbevolking: het verbannen van buitenlandse gedetineerden. Op 19 maart 2007 sluit België een akkoord met Marokko betreffende het overbrengen van gedetineerden van Marokkaanse origine die in België opgesloten zitten. Dit akkoord is op 29 januari 2009 door het Belgisch parlement goedgekeurd [2]. Het Marokkaanse parlement heeft het akkoord in april 2011 geratificeerd. De huidige regering-Michel wil het uitzetten van buitenlandse gedetineerden naar hun land van oorsprong uitbreiden. Het feit dat er in de Marokkaanse gevangenissen een overbevolking van 600 % is en dat er folteringen gebeuren is blijkbaar geen probleem voor onze politici. [3]

Te weinig gevangenissen of te veel mensen in de gevangenis?
Als oplossing voor het probleem van de gevangenisoverbevolking hebben de opeenvolgende regeringen dus gekozen om nieuwe gevangenissen te bouwen, maar ook om een hardere aanpak te gebruiken, om buitenlandse gedetineerden uit te wijzen en om de gevangenis uit te breiden naar de woonplaats door het gebruik van moderne technologieën.

Dit is een streng en onverschillig antwoord op het maatschappelijk debat dat deze beangstigende cijfers over de gevangenissen in België zou moeten doen opwaaien. En dit antwoord is niet alleen streng, het is ook vruchteloos: het aantal gedetineerden blijft verder oplopen en het overbevolkingsprobleem is dus verre van opgelost. Het is een straffend en ideologisch antwoord, dat het mogelijk maakt om meer en meer personen op te sluiten.

Gezien de context m.b.t. politiek, samenleving en media waarin dit gevangenisbeleid tot stand komt, kan men de vraag ook andersom stellen: zijn er te weinig gevangenissen of zijn er te veel gedetineerden?

Hoe komt het dat er zoveel meer armen en buitenlanders zijn onder de gedetineerden? Hoe kan men zich geen vragen stellen bij het feit dat vier van de vijf armste gemeentes in België zich in het Brussels Gewest bevinden [4], net daar waar in 2016 een nieuwe mega-gevangenis zal worden gebouwd? Deze essentiële vragen zullen worden beantwoord in een volgend artikel. Maar zij maken zeker deel uit van het debat.

Bovendien, is het normaal of wenselijk dat de beleidskeuzes inzake gevangeniswezen beïnvloed worden door druk van de “publieke opinie”, vooral als deze in rep en roer staat door gebeurtenissen die veel aandacht hebben gekregen in de pers? [5]. In deze context hebben de opeenvolgende regeringen van zowel links als rechts nieuwe, strengere strafrechtmaatregelen genomen om de verontwaardiging van het volk en van de media de bedwingen. Tussen 1980 en 2006 is de gevangenisbevolking met 74 % gestegen [6] en toch wordt er om meer zekerheid en minder straffeloosheid gevraagd. Dit beleid heeft echter geen onbetwiste doeltreffendheid.

Hoe meer gevangenissen er gebouwd worden, hoe meer gedetineerden er zijn

Volgens het Europees Comité voor de Preventie van Foltering (CPT), is de bouw van nieuwe gevangenissen niet enkel vruchteloos in de strijd tegen gevangenisoverbevolking, maar zou dit zelfs dit probleem versterken.
Naar aanleiding van zijn bezoek aan de Belgische gevangenissen in 2009, heeft het CPT de Belgische regering trouwens gewaarschuwd: de bouw van nieuwe gevangenissen zou het aantal gedetineerden doen stijgen. “Het Comité voor de Preventie van Foltering wijst erop dat de verhoging van de capaciteit van de gevangenissen niet voldoende is om het probleem van de overbevolking aan te pakken. In veel landen – waaronder België – kan men vaststellen dat de gevangenisbevolking stijgt naarmate de celcapaciteit stijgt”.

De huidige situatie toont aan dat er geen rekening is gehouden met deze waarschuwing, integendeel zelfs. Sinds het verslag van 2009 en de goedkeuring van het Masterplan hetzelfde jaar is de situatie alleen maar erger geworden. Nieuwe gevangenissen werden gebouwd en het aantal gedetineerden is voortdurend gestegen. Wat blijkt uit voorbeelden van andere landen die een andere weg hebben genomen dan België, is dat alleen een opschorting van de bouw van nieuwe gevangenissen en de sluiting van gevangenissen kan leiden tot een daling van het aantal gedetineerden en de ontwikkeling van alternatieven voor de gevangenis.

Het Nederlandse voorbeeld

Sommige landen hebben beslist om een ander gevangenisbeleid in te voeren. Een voorbeeld hiervan is Nederland, waar men recent heeft beslist om 26 gevangenissen te sluiten [7]. Dit was niet altijd het geval. Eind jaren 80 was er in Nederland een repressieve wending, wat van het land het Amerikaans model in Europa maakte. Een dertigtal jaren later, in 2012, telde het land “65 gevangenissen, waarvan 5 vrouwengevangenissen, met plaats voor 22.000 gedetineerden en 12.000 personeelsleden." In Nederland heeft men echter vastgesteld dat dit beleid onhoudbaar was en heeft men beslist de boel ander te gaan aanpakken dankzij het masterplan 2013-2018. Dit plan voorzag “de sluiting van 26 gevangenissen et het ontslag van 3400 personeelsleden. ”

Ten slot

De bouw van nieuwe gevangenissen is dus allesbehalve een oplossing voor de gevangenisoverbevolking. Bovendien hebben studies bewezen dat strengere straffen niet leiden tot een daling van de criminaliteit [8] en dat arme personen veel meer kans hebben om opgesloten te worden en om langer opgesloten te worden. Dit maakt duidelijk dat een diepgaande discussie over het gevangenisbeleid al lang noodzakelijk is in ons land.
Zonder het Nederlandse plan te idealiseren [9], toont dit project aan dat de beschikbaarheid van een penitentiaire inrichting een belangrijke rol speelt in het aannemen van een nieuw beleid. In bredere zin getuigt het van de mogelijkheid om dit debat te voeren. Wil men een ideaal van gerechtigheid, gelijkheid en democratie verdedigen, is het noodzakelijk om de vooroordelen wat betreft het nut, de rol en de zin van de gevangenis in vraag te stellen en achter ons te laten.

Luk Vervaet, oud-leraar van de gevangenis van Sint-Gillis

Voetnoten