Afdrukbare versie van dit artikel Afdrukbare versie

Rijkdom Politiek Leefomgeving

De armen verplaatsen om de ongelijkheid te verminderen?

25 mei 2015 Mathieu Van Criekingen

CC by

Sociale ongelijkheid heeft een ruimtelijk aspect. In elk land, elke regio, wijk, straat en zelfs elk gebouw kan op ruimtelijk vlak een ongelijke toewijzing van sociale middelen worden vastgesteld [1]. Het feit dat het ruimtelijke aspect van ongelijkheid zichtbaar is, betekent daarom nog niet dat de interpretatie van maatschappelijke ongelijkheid die van ruimtelijke ongelijkheid onderling inwisselbaar zijn. Door bepaalde bevolkingsgroepen te verplaatsen, kan de ruimtelijke ongelijkheid worden verminderd, maar zonder dat dit enig verminderend effect heeft op de maatschappelijke ongelijkheid. De problematiek van de armenwijken gaat niet alleen over armoede, net zoals maatschappelijke ongelijkheid niet alleen ongelijkheid tussen gebieden betreft. Nochtans is de substitutie van de maatschappelijke kwestie door de ruimtelijke kwestie prominent aanwezig in de discussies rond de hedendaagse ontwikkeling van de omgeving, en klinkt het als muziek in de oren van een groot aantal beleidsmakers (zowel van links als van rechts).

Deze redenering is gebaseerd op een spatialistisch principe dat “stelt dat er een direct oorzakelijk verband bestaat tussen de ruimtelijke vormen en sociale praktijken […], alsof de leefomgeving de (goede of slechte) manieren van leven veroorzaakt, en ze dus ook grotendeels verklaart” [2]. Volgens deze interpretatie komt de maatschappelijke problematiek vooral voort uit problemen met de ruimtelijke configuratie, wat vaak leidt tot een onweerlegbaar antwoord: om de sociale problemen op te lossen moet de ruimte worden aangepast – met andere woorden, de openbare ruimte herdefiniëren, de oude volksbuurten renoveren, sociale woningen vernieuwen, regio’s waar de industrie is weggetrokken herontwikkelen, enz. [3] Deze oplossingen vormen het vrijwel obligate instrumentarium van elke beleidsmaker die een ’goed ruimtelijk beleid’ wil neerzetten.

Dit soort argumenten wordt tegenwoordig erg vaak gebruikt door de overheid, met name voor wijkvernieuwingsprojecten in volksbuurten, in de binnenstad en in de randsteden. Door op te treden op plaatsen waar er erg weinig privé-investeringen zijn, heeft het overheidsbeleid de ambitie om de ruimte te “vernieuwen” oftewel “weer in evenwicht te brengen”, en zo de vorming van “gettowijken” te bestrijden en een “sociale mix” te bevorderen. Het onderliggende idee is dat het mogelijk is het profiel van volksbuurten meer op het profiel van andere buurten te laten lijken, en op die manier de (ruimtelijke) ongelijkheid in de stad te verminderen [4].

In Brussel is er een markant voorbeeld van deze redenering: de overweging om een nieuw museum voor moderne en hedendaagse kunst aan het kanaal te plaatsen, in een volksbuurt in het centrum:

Het museum moet gebruik maken van de creatieve dynamiek die leeft in de wijken van downtown Brussel, en het moet de motor zijn die meewerkt aan het wegwerken van de sociale ongelijkheid in Brussel [5].

Kortom, het is mogelijk om problemen op sociaal vlak te bestrijden door op ruimtelijk vlak te werken. Dit is ook de woordenschat die gebruikt wordt: volksbuurten worden “behandeld” door middel van interventies die gericht zijn op de “leefomgeving” in deze buurten. De leefomgeving zou de levensomstandigheden bepalen of, eenvoudiger gezegd: als het met de buurt beter gaat, gaat het ook beter met de mensen. Een groot aantal onderzoekers, sociologen, politicologen en geografen, hebben erop gewezen dat deze redenering een voorbeeld van magisch denken is dat geen onderscheid maakt tussen ruimtelijke afstand en maatschappelijke afstand. De ongelijke effecten van de herwaardering, de heropleving en vernieuwing van volksbuurten werden ook herhaaldelijk onderstreept, vooral in het kader van de analyses van stedelijke gentrificatie [6]. Dit proces houdt in dat sommige bevolkingsgroepen met bescheiden inkomens verjaagd worden uit wijken, of dat ze er minder toegang hebben, omdat hun economische activiteiten hen niet in staat stellen om een hogere huurprijs te betalen; deze bevolkingsgroepen zijn dan gedwongen om naar andere gebieden uit te wijken [7].

Ondanks de principiële problemen en de mislukkingen in de praktijk blijft de ruimtelijke aanpak van maatschappelijke problematieken erg populair onder beleidsmakers. Deze aanpak maakt het mogelijk om de leegte te vullen die achtergelaten werd toen de ambitie om sociale ongelijkheid te verminderen werd opgegeven, een onderdeel van de neoliberale bocht op het einde van de jaren ’70 [8]. Om deze ambitie nieuw leven in te blazen moet men de ongelijkheden opnieuw beschouwen als een gevolg van de machtsverhoudingen, die zich op hun beurt vertalen in ruimtelijke vormen en structuren op diverse geografische schalen.

Vertaling naar het Nederlands : Rob Kaelen

Voetnoten

[1Meer hierover: I. Backouche, F. Ripoll, S. Tissot en V. Veschambre (dir.), 2011, La dimension spatiale des inégalités. Regards croisés des sciences sociales, Rennes, Presses Universitaires de Rennes.

[2J.-P. Garnier, 2010, Une violence éminemment contemporaine Essais sur la ville, la petite bourgeoisie intellectuelle et l’effacement des classes populaires, Marseille, Agone, p. 17.

[3Zie ook: S. Tissot & F. Poupeau, 2005, "La spatialisation des problèmes sociaux", Actes de la recherche en sciences sociales, n°159, p. 4-9.

[4Voor het Brusselse voorbeeld, zie M. Van Criekingen, 2013, "La gentrification mise en politiques", Métropoles, 13, en ligne : http://metropoles.revues.org/4753

[5M. Rijdams, Brussel Deze Week, n°1431, 19 juni 2014, p. 12.

[6Zie bijvoorbeeld: A. Clerval, 2013, Paris sans le peuple. La gentrification de la capitale, Paris, La Découverte.

[7M. Van Criekingen, 2006, Welke toekomst voor de Brusselse centrumwijken ? Selectieve migratie vanuit Brusselse wijken gekenmerkt door gentrificatie, Brussels Studies, 1, 1-20, on line : http://www.brusselsstudies.be/medias/publications/NL_27_BS1_nederlands.pdf.

[8Zie bijvoorbeeld: J.L. Siroux & D. Zamora, 2014, ‘La lutte contre les inégalités, promesse oubliée de la lutte contre la pauvreté’, Pauvérité, 4, Forum Bruxellois de Lutte contre la Pauvreté.